Cinsel Kimlik Gelişimi Sürecinde Çocukların Merakını ve Sorularını Doğru Yönetmek İçin Yapılabilecekler
Küçük yaştan başlayarak çocuklar vücutlarını merak ederler. Ağız, burun, kol, bacak gibi vücut bölümlerini öğrenmeye başladıklarında ebeveynler de büyük mutluluk duyar. Gözün nerede, burnun nerede gibi sorularla çocuğun bilgisi pekiştirilmeye çalışılır. Ancak konu özel bölgelere, karşı cinsiyete ilişkin konulara geldiğinde ebeveynler aynı rahatlığı göstermekte zorlanabilirler. Aslında çocukların içinde yaşadıkları dünyayı merak etmeleri de özel bölgelere ilişkin sorular sormaları da doğaldır. Ebeveynlerin rahatsız hissetmelerinin nedenlerinden biri çocukların sorularına doğru cevap veremeyeceklerinden korkmalarıdır. Bu konuda doğru cevap vermenizi sağlayacak birkaç nokta vardır.
Açık Olun
Vücudu hakkında konuşmaya başlamak için belirli bir yaş sınırlaması yoktur. Vücudunu ne kadar iyi ve doğru tanırsa büyüme sürecinde yaşadığı değişimlere karşı da o kadar güçlü bir benlik imajı geliştirebilir.
Çocuklar okul öncesi dönemde kız - erkek cinsiyet ayrımına varmaya başlar (cinsel kimlik gelişimi). Vücutlarının kardeşlerinden ya da karşı cinsiyetteki ebeveynlerinden farklı olduğunu anlarlar. Bu farkın nedenini doğal olarak merak ederler. Neden farklı olduğunu sorduklarında açık bir şekilde stres yaşamadan cevap vermemiz gerekir. ‘Kız ve erkeklerin vücudunun bazı bölümleri birbirinden farklıdır. Sen de kız/erkek olduğun için farklı.’ şeklinde açıklama yapılabilir. Daha sonra çevresindeki kızlar kim erkekler kim sorup birlikte gruplamaya ve fiziksel özelliklerini konuşmaya çalışabilirsiniz.
Merak etmek normaldir
Okul öncesi dönemdeki çocukların vücutlarını keşfetmeye yönelik davranışları ve soruları normal karşılanmalıdır. Merak etmesinin normal olduğunu ama özel bölgelerle ilgili soruları herkese sormaması gerektiğini açıklayabilirsiniz. Güvenebileceği kişileri belirleyip (anne-babaöğretmen olabilir) bu kişilere soru sormasını teşvik edebilirsiniz. Soru sorduğunda ya da özel bölgesini keşfetmeye yönelik bir davranışını fark ettiğinizde utandırmayın, azarlamayın, ayıp/günah gibi sınıflamalar yapmayın. Bu olumsuz ebeveyn tepkileri çocuğun özgüvenini ve benlik algısını zedeleyebilir. Yapabileceğiniz en iyi şey çocuğun ilgisini dağıtmak olacaktır.
2 – 4 Yaş arasında
Bu yaş grubunda çocuklar genellikle kendi cinsiyetinden olan arkadaşlara yakın olmayı tercih etse de kesin bir ayrım yoktur. Çocuklar yavaş yavaş kendilerinden farklı bir cinsiyetin olduğunu kavramaya başlarlar. Tuvalet, banyo gibi alanlarda karşı cinsi izleyebilirler, anne/babayı giyinip soyunurken izlemek isteyebilirler, makyaj ve traş malzemelerini merak edip denemek isteyebilirler, kıyafetlerini çıkarıp çıplak dolaşmak isteyebilirler. Aslında bunların tümü çocuğun gelişmekte olan cinsiyet farkındalığının (farklı iki cinsiyet olduğunun ve bu cinsiyetlerin farklı özellikleri olduğunun) sonucudur.
Cinsel organlara ve cinsiyete yönelik merak da bu dönemde başlar. Çocuğunuz sorular sormaya başladığında (Neden benim pipim yok vb.) kısa ve açık cevaplar vermeniz önemlidir. ‘Çünkü o arkadaşın erkek, ama sen kız olduğun için yok’ gibi bir açıklama hem kısa hem de açıktır. 2-4 yaş grubu çocuklar genellikle böyle bir açıklamadan tatmin olurlar
Genital bölgelere isim vermek yerine küçük yaş grubu çocuğunuza açıklarken genel olarak ‘özel bölge’ diyebilirsiniz. Eğer özel bölgelerin isimlerini söylemek isterseniz bu yaş grubundaki çocuğa komik kısaltmalar ya da anatomik olarak gerçek isimler söylememelisiniz. Çocuğun utanmasına ya da özel bölgeye yönelik ilgisini pekiştirmesine neden olabilirsiniz. Çocuk öğrendiği farklı kelimeyi her söylediğinde çevresindekilerin gülmesi, haydi bir daha söyle ne komik oluyor gibi tepkiler vermesi ilgisini pekiştirecektir. Bunlardan kesinlikle uzak durmalısınız.
4-5 Yaştan itibaren;
Cinsel organlar ve özel bölgelerin anatomik isimlerini kullanmak bu yaşlarda artık daha uygundur. Çocuk böylece vücudunu daha iyi tanıyabilir. Bu dönemde de komik kısaltmalar, uydurma isimler kullanılması tavsiye edilmez. Büyüdükçe vücudunun da değişeceğini (boyunun, kolunun, bacağının uzayacağını) ve merak ettiği yeni şeyler olursa size sorabileceğini söyleyebilirsiniz.
Artık cinsiyet rollerini (toplumda erkek nasıl davranıyor, kızlar nasıl davranıyor) öğrenmişlerdir. Çocuğunuzdan; kızların saçı uzundur, erkekler askere gider, kızlar bebeğe bakar gibi cümleler duyabilirsiniz. Aslında bunlar çocuğun çevresinden duyduğu ve model alarak geliştirdiği cinsiyet rolleridir. Bu dönemde doktorculuk, evcilik gibi rol almaya yönelik oyunlar yaygın olarak oynanır. Çocuk bu oyunlar sayesinde sosyal ilişkileri deneyebilir ve sosyal rolleri geliştirebilir
Aynı zamanda bu oyunlar sırasında özel bölgelere yönelik merakını da dışa vurabilir (ör. Arkadaşlarını oyun sırasında çıplak görmek isteyebilir). Böyle bir durumla karşılaştığınızda paniğe kapılmayın, çocuğunuzda bir sorun olduğunu düşünmeye başlamayın. Sürekli gözetleniyormuş hissi yaratmadan göz ucuyla nasıl oynadıklarını kontrol edin. Merak etmek güzeldir ancak merakını doğru yöneltmesini sağlamak sizin elinizdedir. Utandırmadan, korkutmadan birlikte oynamalarının çok güzel olduğunu, bundan çok mutlu olduğunuzu ancak özel bölgelerimizin bize özel olduğunu ve oyunda bile olsa bize özel kalması gerektiğini çocuğunuza açıklayın.
Bebekler Nereden Gelir?
Çocuğunuz küçük yaşta bile olsa bu soru karşısında leylek hikayeleri yerine doğru bilgiyi vermek gerekir. Cinsellik ve ilişki kurma konusunda ayrıntı vermeden bebeğin nerede büyüdüğünü anlatabiliriz. ‘Bebek annenin karnında oluşur, burası çok güvenli ve sıcak bir yerdir. Bebek burada büyür büyür ve aramıza gelecek kadar büyüdüğünde doğar.’ 4-5 Yaş grubundaki çoğu çocuk için bu açıklama yeterli olurken bazıları annenin karnından bebeğin nasıl çıkacağını da merak eder. Annesinin canı acıyacak mı, bebeği keserek mi çıkaracaklar bunları öğrenmek isteyebilirler. Bu durumda hamile bir kadının karnını gösteren illustrasyonlar kullanılabilir. Bebeğin gelişimini çocuk somut olarak görebilir.
Kitap önerisi: Çocuklar İçin Cinsel Eğitim Öyküleri, Yaşam Yanardağ Çelik - Kitapta yer alan görselleri çocuğunuza gösterebilir ve birlikte kitabı okuyabilirsiniz.
Özel Bölgeler ‘Özeldir’
Çocuklarımıza sadece özel bölgelerini tanıtarak mahremiyetlerini korumayı öğretemeyiz. Özel bölgeler sadece kendilerine özel alanlardır. Kişisel alan kavramını çocuğun anlayabileceği ölçüde açıklayabiliriz. Çocuklara istemedikleri ve rahat hissettikleri kişilerin kendilerine sarılmasına, öpmesine izin vermeyebileceklerini söylememiz gerekir. ‘Vücudumuza sadece yıkanırken ve giyinirken annemiz/babamız/öğretmenimiz dokunabilir. Doktora gittiğimizde hasta olup olmadığımıza bakmak için doktor vücudumuza dokunabilir. Bunlar dışındaki yetişkinler bize dokunmak istediğinde tüm gücümüzle ‘HAYIR!’ diye bağırabiliriz. Eğer istemediğin biri sana dokunursa sende HAYIRR! Diye bağırabilirsin. Daha sonra hemen öğretmen/anne/babana söylemelisin. Onlar seni her zaman dinler.’ şeklinde bir açıklama yapabiliriz.
Kitap Önerisi: Anne Bu Ne?, Psikolog Jülide Sevim