LİTERATÜRDEN UYGULAMAYA: TUVALET EĞİTİMİ SÜRECİ
Literatüre kısa bir bakış..
2-3 yaş aralığında gündem konularından belki de en önemlisi tuvalet eğitimidir. Bezden ayrılıp tuvalet alışkanlığı kazanma sürecinin bu yaş aralığına denk gelmesinin bazı nedenleri vardır. Bezden ayrılıp tuvalet alışkanlığı edinmek fizyolojik ve psikolojik hazır bulunuşluluk gerektiren bir süreçtir. Fizyolojik temele baktığımızda 18 ay civarında sfinkter kasları (tuvaletini tutup bırakmayı sağlayan kas grubu) gelişmeye başlar. Bu tuvalet alışkanlığı için gereken tutma-bırakma eylemi için olmazsa olmaz gelişim basamağıdır. Ancak tuvalet eğitimine başlamak için bu tek başına bir kriter değildir. Çocuğun psikolojik olarak da bezden ayrılmaya hazır olması gerekir.
Kuramsal açıdan tuvalet eğitimi Freud’un psikoseksüel gelişim evrelerinden 2.sine, anal döneme denk gelmektedir. Bu dönemde çocukların haz bölgesi mesane ve tutmabırakma eylemleridir. Bedensel kontrol ihtiyacı psikolojik alanda da görünür. Çocuk ilk kez vücudunun kontrolünü elinde tuttuğunu fark eder. Bu dönemin krizinin nasıl atlatılacağını ebeveyn tutumları belirler. Hazır olunmayan, katı tutumlu, utandıran, cezalandıran bir tuvalet eğitimi çocuğun tepkisini sizin beklentilerinize göre değil de kendi protestosuna göre dışkısını yapmasıyla veya uzunca bir süre tutmasıyla gösterir. Anal tutucu karakter dediğimiz kişilik özellikleri bu tutuma bağlı olarak kendini erişkinlik yıllarında gösterir. Anal tutucu karakter özellikleri; aşırı titizlik, cimrilik, değişime gösterilen toleransta düşüklük, aşırı kuralcılık, inatçılık, anksiyöz kişilik özellikleridir. Tam tersi olan anal bırakıcı karakter ise yine yanlış ebeveyn tutumundan kaynaklanır. Tuvalet eğitimi ile gerektiği kadar ilgilenmeyen, tuvalet eğitimini kurallara bağlamayan ailelerin çocuklarının erişkinlik yıllarında ortaya çıkan karakter özellikleridir. Bu kişilik özellikleri; savurganlık, dürtüsellik, kuralsızlık, pasaklılıktır. Çocuğun kişilik yapısını derinden etkilediği düşünülen bu dönemde tuvalet eğitimi ne çok katı ne de çok rahat bir tutumla kazandırılmalıdır.
Diğer bir gelişim teorisyeni olan Erik Erikson'ın psikososyal gelişim kuramında bu dönem 'Özerkliğe karşı Kuşku/Utanç' dönemine denk gelir. Özgürce yürümeyi, konuşmayı, kas kontrolünü sağlamayı öğrenen çocuğun anneye bağımlılığı azalır, özerkliği artar. Dönemin en önemli süreci yine tuvalet eğitimidir. Bu dönem çocuklarının tuvalet eğitimine hazır olması beklenmeli, psikolojik ve fizyolojik hazır olma ipuçlarından emin olununca yeterlilik duyguları desteklenmeli, başarıları ödüllendirilmeli, girişimlerine uygun sözel ve davranışsal tepkiler verilmelidir. Çocuğun özerklik duygusu zedelenirse kendinden kuşku ve utanç duyması, gelişiminin sekteye uğraması kaçınılmazdır.
Çocuğum 2-3 yaş aralığında. Tuvalet eğitimine ne zaman başlayacağımı nasıl anlarım?
* Kas kontrolünün gelişip gelişmediğini anlamanın en iyi yolu - Yaklaşık 2 saat bezinin kuru kalmasıdır. Tuvaletini yapma aralıkları uzadıysa, öngörülebilir zamanlarda tuvaletini yapmaya başladıysa, tuvaletini yaparken saklanma, ıkınma gibi göstergeler belirgin hale geldiyse birinci adımı karşıladığını söyleyebiliriz. Örneğin; tuvaletini yaparken gizleniyor, tuvaletini yapmadan önce 'kaka' / ‘çiş’ diyor, alt ıslatmaları 2-3'er saat aralıklarla gerçekleşiyor olabilir.
* Tuvalet eğitimi çocuğun özerk bir birey olma yolunda attığı en büyük adımlardan biridir. Bu nedenle yaşanacak tuvalet krizlerini ve inatlaşmaları önlemek adına çocuğunuzun kendi özbakımını bir dereceye kadar yapabilmesi tavsiye edilir. Pantolon/çorap gibi kıyafetlerini kendi başına indirip çekebilmesi, tuvalete kendisi oturabilmesi ve ellerini yıkayabilmesi gibi davranışların başlamış olmasını öneriyoruz.
* Tuvalet eğitimi sürecine başlamadan önce takip etmeniz gereken adımlardan biri de çocuğunuzun bezinin ıslaklığından rahatsız olup olmadığıdır. Bezindeki ıslaklıktan rahatsız oluyor ve kuru kalmak istediği için bezinin ıslak olduğunu size belli edebiliyorsa sürece hazır olma yolunda bir maddeyi daha işaretleyebilirsiniz.
* Çocuğun kendisini ayrışmış hissetmemesi ve tuvalete gitmenin doğal bir eylem olduğunu öğrenebilmesi adına erişkinlerin ve yaşça büyüklerin tuvalet ihtiyaçlarını tuvalette giderdiğini öğrenmesini tavsiye ediyoruz. Burada bahsettiğimiz anne/babayı tuvalete girdiklerinde izlemesi kesinlikle değil. Günün belirli zamanlarında elinizi yıkamak ve tuvalete gitmek adına banyoya girdiğinizi söylemeniz giderken ‘ben tuvalete gidiyorum’ şeklinde bir hatırlatma yapmanız yeterli olacaktır.
* Gece beslenmesinin bitmiş olması özellikle geceleri yaşanacak kaçakları önlemek için gereklidir.
* Bazı alışkanlık edinme süreçlerinde çocuklarımızla pekiştireçlerden faydalanabiliyoruz. Bunlar kaygılarını azaltacak, tuvalate gitme isteği doğuracak hoşa giden küçük ödüllerdir aslında. Tuvalet eğitimine başlamadan önce sözel ve davranışsal ödülleri anlıyor olması, ödüllendirilen davranışları daha fazla yapıyor olması da süreci olumlu etkileyecektir.
Yukarıdaki maddeler tuvalet eğitimine başlamadan önce nelere dikkat etmeniz gerektiğine ilişkin ipuçları içerir. Bu dönemde başka bir değişim gerçekleşmediyse (kardeş gelmedi, ev tanışmadı, okula yeni başlanmadı, ebeveyn ayrılığı gerçekleşmedi, çocuğun yatağı ayrılmadı, ailede ölüm gerçekleşmediyse) ve maddelerin çoğunun çocuğunuzda bulunduğunu gözlemliyorsanız çocuğunuz başlamaya hazırdır diyebiliriz.
Belirtileri çocuğunuzda görüyorsunuz ve tuvalet eğitimine başlamayı düşünüyorsunuz. Peki ya siz tuvalet eğitimine başlamaya hazır mısınız?
Sürecin en önemli öğesi kuşkusuz bakım veren kişidir. Onun hazır olması da en az çocuğun hazır olması kadar önemlidir. Bu dönemde bakım veren kişi (anne/baba/büyükebeveyn..) uykularından feragat edecek, tuvalet takvimi oluşturacak, istenmeyen durumlarla karşılaştığında tepkilerini kontrol edecek, çevreden gelen ‘yapamıyor bu çocuk’ , ‘zaten geç kalmıştınız’ baskılarına kulaklarını tıkayacak ve sadece çocuğundan gelen mesajlara odaklanacak. Çocuğunuzdan önce siz hazır mısınız? Cevaplanması gereken ilk soru budur.
Her çocuğun gelişim basamaklarından farklı zaman ve şekillerde geçtiğini, her ailenin sınırlarının ve düzeninin farklı olduğunu hatırlayın. Komşunuzun çocuğuna 3 günde tuvalet alışkanlığı kazandıran bir yöntem sizin çocuğunuzun tuvaletten kaçınmasına yol açabilir. Tek bir doğru yol yoktur. Çocuğunuzu en iyi tanıyan kişiler sizler ve öğretmenleridir. Tuvalet eğitimine başlamadan önce kesinlikle okulla iletişime geçmenizi ve aklınızdaki soruları paylaşmanızı tavsiye ederiz. Okul-aile işbirliği ile hem siz kendinizi daha hazır hissedeceksiniz hem de tuvalet eğitimi sürecine işbirliği içinde devam edebileceksiniz.
Yukarıda bahsettiğimiz kuramlar ve daha pek çokları ebeveyn etkisinin önemine vurgu yapmaktadır. Bu sorumluluk altında ‘yanlış bir şey söyler miyim’ , ‘farkında olmadan çocuğumu zorlar mıyım?’ kaygısının bazen size fazla gelebileceğini biliyoruz. Tuvalet eğitimi sürecine gerekli hazırbulunuşlukla başlandığında aslında ne kadar doğal giden bir süreç olduğunu deneyimleyeceksiniz. Doğru hazırlıkları ve yönlendirmeleri yapıp çocuğunuzun gidişatını izlediğinizde, az müdahale ile doğal bir alışkanlık kazanma süreci geçirebilirsiniz.
Yukarıdaki Göstergeleri Çocuğunuzda Gözlemliyorsunuz. Tuvalet Eğitimine Başlamak İçin İlk Adım Ne Olabilir?
*Birlikte alışverişe çıkın. Renkli iç çamaşırlar, tuvalet aparatı, hoş kokulu sabunlar, alıştırma külotları, beli lastikli giysiler almak ilk adımınız olabilir. Alışveriş listesine öncelikle lazımlığı değil tuvalet aparatını almanızı tavsiye ederiz. Klozetin üzerine yerleştirilebilen, çocuğun kendi başına merdiven ya da basamak yardımıyla çıkabileceği aparatlar alabilirsiniz. Bez alışkanlığını terk ederken yeni bir alışkanlık edindirmek ve ondan da vazgeçirmek istemediğimiz için lazımlığı önermiyoruz. Müzikli tuvalet aparatlarını da dikkat dağıtıcı oldukları için tavsiye etmiyoruz. Çocuğunuzun sevdiği renklerde, sevdiği kahramanların olduğu aparatlar teşvik edici olabilir. Ancak tuvaletini yaptığında müzik çalması pek gerçekçi değildir
Birlikte aldığını çamaşır ve eşyaları bezi çıkardan 2-3 gün önce yerleştirin ve nasıl kullanacağını anlatın. Tuvalet aparatını tuvalete koyun ve birkaç gün ona alışmasına fırsat verin. Yine aparatın ne işe yaradığını da çocuğunuza açıklayın.
* Başladığınız süreci çocuğa açıklayın. Çocukla konu ile ilgili konuşmalar yapmak önemlidir. Kararlı ama yumuşak bir ses tonu kullanılarak artık bez kullanılmayacağı, bez yerine külot giyileceği, çiş ve kakanın tuvalete yapılacağı anlatılmalıdır. Konuyla ilişkili kitapları birlikte inceleyebilirsiniz.
Kitap Önerisi: Güle Güle Kakalar / Yazar: Sergi CAMARA
Teo’nun Kaka Kitabı / Yazar: Pınar Çakır AKSU
Kızımın/Oğlumun Tuvalet Kitabı / Net Yayıncılık
Sürece Başladık. Başka Nelere Dikkat Etmeliyiz?
* Tuvalet sürecini eğlenceli ve doğal hale getirin. Bazen tuvalette çocuğumuz tahminimizden fazlaca zaman geçirmeye ihtiyaç duyabilir. Özellikle ilk zamanlarda 5-10 dakika tuvalette oturtmak önemlidir. Sıkılıp hemen ‘bitti’ diyerek kalkmak isteyebilir. Tuvaletini yapmaması ileride daha acılı bir deneyim yaşamasına ve uzaklaşmasına neden olabilir. Bu yüzden oturmasını sağlayacak kitap, oyuncak gibi birkaç eşyayı yanınıza alabilirsiniz. O tuvalette otururken kısa oyunlar ya da şarkılar üretebilirsiniz. Tuvalet işlemi bittikten sonra temizlik konusunda kesinlikle model olun ve kendisi yapabilmesi için adım atın. Nasıl yapacağını gösterin, denemesine izin verin ve yardım edin.
Tuvalet eğitimine başladığınız ilk günden itibaren çocuğunuz ‘çişim geldiii’ diyerek yanınıza gelebilir. Bu sizin için bir alarm değildir. Evet vakit kaybetmeden tuvalete gitmeniz gerekir ancak ‘çabuuk koş koş koş’ gibi ifadeler kullanmanızı tavsiye etmiyoruz. Çocuğunuz tuvaletinin geldiğini söylediğinde sakince alarm çanlarını çaldırmadan birlikte tuvalete gidin. Sizin telaşınız onun da heyecanlanmasına neden olacaktır.
* Tuvalet eğitiminde tutarlı ve istikrarlı olun. Tuvalet eğitimi başladığında bez kullanımı tamamen bırakılmalıdır. Alışverişe ya da misafirliğe giderken, arabaya binerken ‘1 saatliğine takalım ne olacak ki, ıslanmasından daha iyidir’ diye düşünmemelisiniz. Beze geri dönmek çocuğun kafasının karışmasına neden olur. Yeni alışkanlığın edinilmesi sürecini olumsuz etkiler. Gece uykusu da dahil bezin tekrar takılmaması önerilmektedir
*Olası kaçırmalara hazırlıklı olun. Hemen başarısızlık duygusuna kapılmayın. Sabrımızı bir zaman dilimine ayarlamamak ilk hedefimiz olmalı. Her çocuğun tuvalet eğitimi süreci ona özgüdür. Kimi çocuklar tuvalet eğitimini 3 günde edinirken kimi çocuklar 1-2 ayda edinir. Çocuğun memeden ayrılmasından sonra yaşadığı ikinci kritik dönem olan tuvalet eğitiminde uygun geri bildirimler vermek çocuğun kişilik gelişimi için oldukça önemlidir. Alta kaçırmalar olduğunda mimiklerimizi kontrol etmeli, hayal kırıklığı ona yansıtılmamalı, suçlanmamalı, aşağılanmamalıdır. Kabullenici ve anlayışlı bir tavır ile ''Başlangıçta zaman zaman altına kaçırabilirsin, bu gayet normal. Çişini ve kakanı tuvalete gidene kadar tutmayı kontrol etmeye çalıştığında eminim başaracaksın. Islak kalmamalısın, hadi altını değiştirelim.'' demek süreci doğru atlatmak adına önemlidir.
Sanılanın aksine başlangıçta yaşanan alta kaçırmalar süreci olumsuz etkilemez. Çocuk altına kaçırdığında ıslaklıktan rahatsızlık duyacak, oyununu bölmemek adına tuvalete gitmediğinde ve altına kaçırdığında işin içine üstünü değiştirme zamanının da eklendiğini gördükçe tutup tuvalete gitmeyi öğrenecektir. Tuvalet eğitiminde cezaya kesinlikle yer yoktur.